Niewielki region etnograficzny i geograficzny w południowej Polsce;
północno-zachodni skrawek Spisza (ściślej – Zamagurza Spiskiego).
Polska część to zaledwie 5,3% powierzchni całego regionu.
Polski Spisz leży między granicą polsko-słowacką na południu, rzeką Białką Tatrzańską
na zachodzie i północy oraz rzeką Dunajec na północnym wschodzie.
Historycznie do Spiszu należy również pas terenu na północ i zachód od obecnego
koryta Białki ( Nowa Biała) wskutek zmiany jej biegu w XVII wieku
*******
Przez północną część polskiego Spisza przebiega grzbiet Pienin Spiskich.
(Branisko -879 m n. m.)
Dalej na południu leży obniżenie zajęte przez doliny potoków Łapszanka i Trybski Potok,
zaś jeszcze dalej na granicy ze Słowacją, wznosi się grzbiet Magury Spiskiej
z najwyższym szczytem całej polskiej części Pogórza Spiskiego
– Kuraszowskim Wierchem (1040 m ) -wg.innych
jest to Górków Wierch (1046 m n p m)
Powierzchnia regionu - 195,5 km².
Tworzy go 14 wsi w trzech gminach:
Gmina Bukowina Tatrzańska
(powiat tatrzański):
sołectwa Czarna Góra, Jurgów , Rzepiska
Herb powiatu tatrzańskiego Gmina Czarny Dunajec
******
Gmina Łapsze Niżne
(powiat nowotarski)
sołectwa Falsztyn ,Frydman ,Kacwin ,Łapszanka,Łapsze Niżne
,Łapsze Wyżne ,Niedzica ,Trybsz
Powierzchnia- 125 km²
Herb gminy Łapsze Niżne
*****
Gmina Nowy Targ
(powiat nowotarski)
sołectwa Dursztyn ,Krempachy ,Nowa Biała
**********
Gmina Nowy Targ od 1976 r
Ludność-ok. 18 tyś
Używana jest tu gwara spiska, zaliczana przez polskich językoznawców jako gwara
dialektu małopolskiego języka polskiego, przez słowackich zaś jako gwara przejściowa
polsko-słowacka.
Część mieszkańców uważająca się za Słowaków,posługuje się mieszaniną
języka polskiego i słowackiego o charakterze gwarowym
******
Obszary dzisiejszego Polskiego Spiszu do XI lub XII wieku prawdopodobnie
należały do Polski
Później przeszły pod władanie Królestwa Węgier
Zasiedlone zostały przez rodzinę Berzeviczych z Łomnicy, która w 1209 roku
otrzymała tereny od rzeki Poprad do Gór Śnieżnych, jak nazywano wówczas Tatry
( Montes Nivium)
. Ośrodkiem władzy na Zamagurzu stał się zamek w Niedzicy, wzniesiony około 1320
przez ród. Berzeviczych. Władali oni zachodnim Zamagurzem do początku XVI wieku.
, kiedy własność zamku Dunajec przeszła kolejno na rody szlacheckie Drughetów,
Berzeviczych, Zapolyów i Łaskich
1463– pierwsza pisemna wzmianka o Łapszach Wyżnych.
Obszary te nie wchodziły w skład ziem objętych zastawem spiskimi.
. W czasach anarchii na Węgrzech tereny te przechodziły z rąk do rąk.
W drugiej połowie XVI wieku (1528-1589) władali tymi obszarami także polscy
magnaci – Hieronim Łaski, a po nim jego syn Olbracht Łaski
, występując zawsze jako poddani króla Węgier.
Ten ostatni sprzedał swoje prawa do Zamagurza Jerzemu Horvathowi z Palocsy.
W rękach rodu Horvathów Zamagurze pozostawało przez około stulecie.
Kolejne perturbacje pod koniec XVII wieku, związane z wojnami religijnymi
i węgierskimi powstaniami antyhabsburskimi, oddały te tereny pod władzę
rodu Giovanellich ( Joanellich de Toulano ,1670-1776)
Dopiero w 1776, po definitywnym objęciu władzy na Węgrzech przez Habsburgów,
Zamagurze wróciło w ręce Horvathów. (do 1856 r)
Herb Berzeviczych
Od połowy XIX wieku, po likwidacji stosunków feudalnych, majątki szlacheckie na Zamagurzu
przeszły w ręce węgierskiego rodu Salamonów (w Niedzicy) i niemieckiego rodu Jungenfeldów
(w Falsztynie i Łapszach Niżnych), którzy utrzymali się na tych terenach aż do wkroczenia
Armii Czerwonej.
Po zniesieniu poddaństwa w 1848 r utworzono węgierski powiat strowiejski
- Szepesófalui járásának
*******
Na dzisiejszym Polskim Spiszu przetrwała w zwartej masie ludność polskojęzyczna
. Z tego powodu po rozpadzie Austro-Węgier pod koniec 1918 północny Spisz,
, stał się przedmiotem sporu między nowo powstałymi państwami
Polską i Czechosłowacją
Od 6 .XI. 1918 r. do połowy czerwca 1919 r., oba państwa prowadziły politykę
faktów dokonanych.
Polegała ona na zbrojnym obsadzaniu spornych obszarów i organizowaniu tam własnej
administracji. Jako pierwsi opanowali je Polacy.
14 i 15. XII.1918 Polacy obsadzili powiat starowiejski, część lubowelskiego
i północno-zachodnie fragmenty kieżmarskiego.
Jednak na skutek sfingowanego rozkazu marszałka F. Focha, a także bardzo trudnej
sytuacji militarnej na
innych frontach,wycofali się z nich do połowy stycznia 1919 r
na linię demarkacyjną, przebiegającą wówczas zgodnie z byłą granicą galicyjsko-węgierską.
Decyzją konferencji pokojowej w Paryżu z 27 września 1919 r. spór graniczny o Spisz,
miał zostać rozstrzygnięty przy pomocy plebiscytu
Polska żądała przeprowadzenia plebiscytu na całym żądanym obszarze, obejmującym
ówczesne powiaty Kieżmark, Spiska Stara Wieś i Stara Lubowla oraz część powiatu
popradzkiego na północ od drogi Smokowce – Milbach (obec. Mlynica) – Łomnica.
Rada Najwyższa zgodziła się jednak na plebiscyt jedynie na terenie powiatu
Spiska Stara Wieś oraz gmin Zdziar i Jaworzyna Tatrzańska powiatu kieżmarskiego.
Później z plebiscytu wyłączono jeszcze gminę Ždiar.
Ostatecznie do plebiscytu nie doszło, a o przebiegu granicy zadecydowała
Konferencja Ambasadorów w Paryżu 28 lipca 1920 r.
Decyzja o podziale Spiszu i Orawy między Polskę i Czechosłowację, chociaż formalnie
przyjęta przez oba państwa, została uznana przez każdą ze stron za krzywdzącą
i niesprawiedliwą
4..VIII..1920 r rozpoczęło się obsadzenie przyznanych Polsce części Spisza
Oficjalna uroczystość odbyła się15 sierpnia 1920 r. w Łapszach Niżnych.
23 ..XII.1920-1.VII.1925 -przyłączone do Polski tereny Spiszu wraz z Orawą
stanowiły powiat spisko-orawski ( z ekspozyturą starostwa w Łapszach Niżnych)
W 1925 zlikwidowano powiat i włączono do powiatu nowotarskiego.
******
30.XI. 1938 r. Polska doprowadziła do korekty granicy,
zajęła część Spisza (z Jaworzyną Spiską ) oraz Leśnicę Pienińską
(Aksamitka i Śmierdzonka )
W 1939 r. Słowacja jako sojusznik III Rzeszy zajęła polską część Spiszu
1.IX.1939 - 1 Dywizja Piechoty (kryp. „Jánošik”) zajmuje w ciągu jednego
dnia cały polski Spisz.
21 .XI. 1939 -włączenie do Słowacji
. 22 .XII. 1939 przyłączenie zatwierdził parlament
Mapa okolic Nowej Białej z fragmentem granicy
słowacko - niemieckiej ( GG) w 1940 r
W styczniu 1945 północny Spisz został zajęty przez Armię Czerwoną,
która nie dopuściła do jakichkolwiek zmian terytorialnych na tym terenie.
Władza na terenie pozostała w rękach lokalnej słowackiej
administracji powołanej jeszcze jesienią 1939 r
Na mocy tymczasowej umowy z 20 maja 1945 Czechosłowacja zobowiązała
się oddać Polsce ziemie spiskie przyłączone do Polski w 1920
17 lipca 1945 Spisz obsadziło wojsko.polskie
2 letni okres polonizacji
10.III. 1947 r. podpisanie układu o przyjaźni czechosłowacko–polskiej
uregulowanie m.in kwestii granicy na Spiszu która będzie przebiegać identycznie,
jak przed wybuchem wojny
Ostateczne porozumienie graniczne zapadło dopiero w 1958 roku
*************
Znaczki pocztowe
Znaczki Węgier
1871-1918Placówki pocztowe: Frydman (Frigyesvágása) ,Jurgów ( Szepesgyörke)
Kacwin (Szentmindszent) , Łapsze Wyżne (Felsőlápos )
Łapsze Niżne (Alsólápos ),Niedzica (Nedec),Trybsz (Újterebes)
*********
Znaczki Czechosłowacji
1919-1920
Frydman ( Fridman), Łapsze Górne
Niedzica (Nededza), Trybsz ( Trybs)
*****
Znaczki Słowacji
1939-1945
Fridman, Jurgov, Nedeca
Na znaczku kościołek w Jaworzynie Spiskiej
na tle Szerokiej Jaworzyńskiej
13.V.1940 r– prezydent I Republiki Słowackiej
ks. Józef Tiso przebywał z wizytą w Niedzicy.
*******
Znaczki Polski
1920-1939 , 1945
Frydman n/Spiszu
********
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz